Datum van plaatsen: 22-11-2007

Casus Henk 

Henk is docent op een middelbare school. Hij voelt zich emotioneel volkomen uitgeput. Hij wordt al een hele tijd lang gepest door een of andere leerling van de school: zijn autobanden worden lek gestoken, dreigbrieven, stront thuis in de brievenbus et cetera. Hij weet welke leerling dit doet, maar kan dat niet echt bewijzen. Hij begrijpt niet waarom die leerling dat bij hem doet. De directeur adviseert hem om er, mede in het belang van de school, vooral geen ruchtbaarheid aan te geven. Volgens hem lost dat toch niets op. Hoewel Henk het hier eigenlijk niet mee eens is, legt hij zich toch maar bij de wil van de directie neer. Maar ondertussen zijn de emoties bij hem zo sterk opgestapeld, dat hij niet meer vóór of achteruit noch eromheen kan. Hij voelt zich met de rug tegen de muur staan. Hij heeft het gevoel dat een bestuurder heeft bij een glad wegdek. Het gevoel dat de situatie sterker is dan hij zelf. Harder op de rem trappen leidt alleen maar tot meer controleverlies. Henk denkt aan zelfdoding.

Overdenking
In deze casus is sprake van zelfuitputting. Bewuste zelfsturing kost energie. Pogingen om de eigen gedachten, emoties, impulsen, gedragingen en prestaties te sturen, verbruiken een of andere bron die beperkt is en op een gegeven moment uitgeput kan zijn. Een dergelijke toestand van uitputting tast de wil aan: het uitgeputte zelf is minder in staat om zichzelf te sturen, is passiever en minder in staat om wilskracht uit te oefenen, bijvoorbeeld voor het maken van keuzes of het nemen van verantwoordelijkheid. Mensen kunnen proberen aan zichzelf te ontsnappen door hun inspanningen te richten op het veranderen van hun emotionele toestand. Ze kunnen proberen hun sterk bewustzijn van onvolkomenheden en persoonlijk falen te verminderen. Al deze krachtige pogingen om aandacht en emotie onder controle te brengen kunnen de beperkte energiebron nog verder uitputten. Daardoor wordt men meer vatbaar voor zelfdoding.

Interessant is het, als we de zelfuitputting van het individu in verband brengen met de zelfuitputting van het sociale leven in de grotere sociale netwerken en verbanden van onze samenleving. Volgens Baart en Van der Laan (2002) leidt de heersende bureaucratische en mechanistische logica van het productgeoriënteerde denken in de sector van zorg, welzijn, educatie en dienstverlening tot zelfuitputting van de sector. De sector snijdt zich af van wat ze niet kan missen: het on line zijn met de klanten, professionals en hun leefwereld. Door het gebruik van langere planprocedures, de sterk toegenomen 'methodisering' van het uitvoerende werk, de loskoppeling van de producent en zijn product en de ontkoppeling van persoon en zaak is de professional steeds meer off line gezet. Door de eenzijdige gerichtheid op beheersen en sturen wordt het contact met het geleefde leven verloren. De logica van bureaucratie en protocollen heeft de neiging de zelfsturing van de professional over te nemen en in gelijkmakende, kleurloze procedures te vertalen. De intrinsieke motivatie van de professional wordt met deze verzakelijkte logica geweld aangedaan en kan leiden tot burnout (Schaufeli 1995). De verzakelijkte logica leidt dus tot zelfuitputting. Om dit tegen te gaan, moet zowel de klant als de professional weer opnieuw worden aangesproken als effectieve en morele zelfstuurder.

Gerard Donkers